Samenvatting

Inleiding

In deze 27ste editie van de Utrecht Monitor kijken we terug op 2023 en het eerste kwartaal van 2024. Dat doen we in de volle breedte en vanuit het begrip brede welvaart. De kwaliteit van de samenleving bepalen we hierbij niet alleen door de stand van de economie, maar ook de staat van de natuur, het milieu en de samenleving tellen mee. Het gaat om werk, inkomen, gezondheid, de mogelijkheden om mee te doen aan de samenleving, de woonomgeving, veiligheid, groen en biodiversiteit. Met de bril van brede welvaart zien we een stad met nog steeds een goede uitgangspositie op veel factoren die brede welvaart bepalen. Maar er zijn ook zorgen: we zien diverse negatieve ontwikkelingen, waarvan we een aantal niet eerder in deze mate zagen. Deels betreft dit ontwikkelingen ook zichtbaar in de rest van het land (negatieve stemming, laag overheidsvertrouwen), deels betreft dit ontwikkelingen die meer specifiek lijken voor Utrecht (meer bewoners ervaren overlast, meer bewoners zijn negatief over toekomst van hun buurt).

Onderstaande alinea’s geven een beeld van de positieve en negatieve ontwikkelingen in de stad en een onderbouwing bij bovenstaande conclusie. Een link naar een samenvatting op de vier thema’s van de Utrecht Monitor vindt u in de navigatiebalk links.

Analyse

Utrecht blijft stad met hoge brede welvaart

Utrecht scoort, voor een stad, in 2023 opnieuw hoog op brede welvaart, blijkt uit cijfers van het CBS. Ondanks de huidige roerige tijden, toont de meest recente Inwonersenquête (najaar 2023) dat de meeste Utrechters gelukkig (81%) en tevreden zijn met hun leven (86%). Percentages die al jaren stabiel zijn. Ook voelen veel Utrechters zich gezond (74%). De sociale samenhang in de stad (sociale cohesie) is een stabiel gegeven. Utrecht staat als gemeente op nummer 1 in Nederland wat betreft vertrouwen in instituties (overheid, politie, rechters). Veel Utrechters voelen zich thuis in hun buurt en hebben vertrouwen in hun medemens (al jaren rond de 70%). Ook wat betreft economie, werk en inkomen zijn er positieve ontwikkelingen: stad en regio hebben een sterke economische structuur en zijn nummer 1 in Europa wat betreft concurrentiepositie. Utrecht kende afgelopen jaar een sterke banengroei, de grootste van de afgelopen 10 jaar. Het aantal banen groeit sneller dan de beroepsbevolking. De werkloosheid is laag (4,0%).

De stad groeit sterk, meer kansen voor starters op de woningmarkt

Utrecht groeide vorig jaar met 6.390 inwoners naar een bevolkingsomvang van 374.374 op 1 januari 2024. De sterkste groei sinds 2009. Door een historisch laag geboortecijfer dragen geboorten minder dan vroeger bij aan de groei (saldo geboorte – sterfte: 1.974). In heel Nederland daalt het aantal geboortes hard. Ook binnenlandse verhuizingen zijn geen bepalende factor (zowel 25.000 vestigers als vertrekkers). Buitenlandse migratie (saldo 4.600) is momenteel de motor achter de groei. Dit zijn grotendeels kenniswerkers, andere arbeidsmigranten en buitenlandse studenten. Een omvangrijk woningbouwprogramma moet de groei opvangen. Ondanks een aantal grote problemen, met name een tekort aan betaalbare woningen, zien we op de Utrechtse woningmarkt ook positieve ontwikkelingen. Het aanbod middenhuurwoningen stijgt, huurprijzen stijgen minder dan elders en een steeds groter deel van de verkochte woningen komt terecht bij starters. En ondanks een dip in opgeleverde nieuwbouwwoningen, is vorig jaar de bouw gestart van veel nieuwe woningen en is de verwachting voor nieuwbouw in 2024/25 gunstig.

Energieverbruik en CO₂-uitstoot dalen, duurzame energie neemt toe

Ook als het gaat om het milieu zien we positieve trends. Het energieverbruik daalt (- 4%; 2022) sterker dan in eerdere jaren. Ook de CO₂-uitstoot daalt (- 5%; 2022). Waar in 2019 nog maar op 13% van de Utrechtse daken zonnepanelen lagen, is dit inmiddels gestegen naar 36%. Bijna een op de drie woningen in de stad is inmiddels aardgasvrij.

Meerdere negatieve ontwikkelingen zetten brede welvaart echter onder druk

Maar er zijn ook zorgen. We zien diverse negatieve ontwikkelingen, waaronder een aantal trendbreuken. Wat betreft economie kwam de groei in Nederland vorig jaar nagenoeg tot stilstand (+0,1%). De provincie Utrecht kende wel een iets hogere groei van 1%. Een krappe arbeidsmarkt (in Utrecht zelfs ‘zeer krap’), netcongestie, lage investeringen in research & development, hoge vastgoedprijzen en ruimtegebrek zetten het investeringsklimaat onder druk. Op het gebied van inkomen zien we weliswaar een stijgende koopkracht, maar ook meer Utrechtse huishoudens met een bijstandsuitkering (9.341 begin 2024; +1,4%). Het aantal huishoudens in armoede blijft stabiel (rond de 22.000), maar elk jaar zijn meer Utrechtse huishoudens langdurig afhankelijk van een laag inkomen. We zien ongelijkheid als het gaat om het deel van het inkomen dat opgaat aan woonlasten: 22% bij huiseigenaren, 38% bij huurders (2021).  

Netcongestie bedreigt woningmarkt, veel leden Bewonerspanel hebben klimaatstress

De Utrechtse woningmarkt blijft kampen met lange wachttijden voor sociale huurwoningen (11 jaar). Na de daling van eind 2022 en begin 2023 zien we de prijzen van koopwoningen inmiddels weer stijgen. De woningvoorraad groeide vorig jaar minder snel (+1.724 woningen) dan in eerdere jaren (+ 3.000). Als het gaat om toekomstige woningbouw vraagt netcongestie aandacht, het elektriciteitsnet kan de grote vraag naar elektriciteit niet aan. Als niet wordt ingegrepen kunnen Utrechtse woningen in 2026 niet meer worden aangesloten. Op het gebied van klimaat vormt hittestress een specifiek risico: veel bewoners beschikken onvoldoende over verkoeling in de nabijheid van hun woning. Begin 2024 is het klimaat volgens het Utrechtse Bewonerspanel het meest stressvolle maatschappelijke probleem.

Slechtere gezondheid, laag vertrouwen, discriminatie en eenzaamheid

We zien met name negatieve trends bij sociale thema’s. In 2022 gaf 77% van de volwassen Utrechters aan dat zij een goede gezondheid hebben, duidelijk lager dan in 2020 en de pre-corona jaren. Ook in Utrecht daalt het vertrouwen in de overheid: najaar 2023 had 38% van de Utrechters nog vertrouwen in de landelijke en 53% in de lokale overheid. Vooral ouderen en mensen die slecht rondkomen hebben een laag vertrouwen. Als wijk kent Vleuten-De Meern een laag vertrouwen. Het aandeel inwoners dat weinig vertrouwen heeft in de toekomst van Nederland, stijgt van 27% in 2019 naar 43% in 2023. Ook het vertrouwen in de toekomst van eigen stad en buurt daalt. Een op de vijf  Utrechters voelt zich gediscrimineerd. Daarnaast voelen meer Utrechters zich ernstig eenzaam (15%) en/of achtergesteld (11%).

Grote ongelijkheid en grotere gezondheidsverschillen

Samen met deze ontwikkelingen is er ongelijkheid in de stad. Vooral het wel of niet goed kunnen rondkomen vertaalt zich in grote verschillen. Van de Utrechters die goed rondkomen voelt 88% zich over het algemeen gelukkig en 80% gezond. Bij mensen die slecht rondkomen ligt dit op respectievelijk 52% en 54%, waarbij het verschil in gezondheid groeit. Inwoners van Overvecht, een wijk waar veel mensen wonen die slecht rondkomen, hebben een levensverwachting in goede gezondheid die 13,4 jaar korter is dan inwoners van de wijk Noordoost, waar veel mensen wonen die goed rondkomen. Verschillen ontstaan op jonge leeftijd: zo sterven in Overvecht en Zuidwest anderhalf tot twee keer zo veel kinderen rondom de geboorte en zien we al op 2-jarige leeftijd meer overgewicht bij kinderen van ouders zonder opleiding, een vmbo- of een mbo-opleiding.

De situatie van jongeren baart zorgen

Ook bij jongeren en jongvolwassenen komen meerdere problemen samen en ontwikkelen cijfers zich ongunstig. Het aantal Nederlandse jongeren met mentale klachten neemt eind 2023 weer toe, na een stabilisatie in 2022. Ruim een op de drie jongeren heeft mentale klachten en een op zes geeft aan wel eens of vaker aan zelfdoding te denken. Halverwege 2022 was ruim een of de vijf Utrechtse jongvolwassenen ernstig eenzaam. Het RIVM ziet eind 2023 landelijk nog geen afname. Het middelengebruik (2022) onder Utrechtse jongeren is hoog: een op de drie is een zware drinker, een op de vijf gebruikt harddrugs. In 2024 verwachten we nieuwe cijfers. Twee keer zo veel jongeren als volwassenen zijn momenteel werkloos (9,3%).

Ook leefomgeving onder druk: meer overlast en gevoel van onveiligheid

Ook op het gebied van de woon- en leefomgeving zijn er negatieve ontwikkelingen. Groeide de totale criminaliteit in Utrecht in 2023 weliswaar minder hard (+5%) dan in 2022, een aantal criminaliteitsvormen steeg opvallend. Met name zakkenrollerij nam toe (+ 75%), bijna alle incidenten vonden plaats in de Binnenstad. Utrechters ervaren meer overlast in de stad: politieregistraties stegen vorig jaar met 20%. Vooral de stijging van overlast van dak- en thuislozen valt op (+39%). Het gevoel van onveiligheid (in de buurt) stijgt voor het eerst in 15 jaar. Steeds meer Utrechters voelen zich wel eens geïntimideerd op straat. Het aantal bewoners dat last heeft van lawaai, anders dan verkeerslawaai, neemt toe (24% in 2023). En tot slot neemt ook het percentage Utrechters dat vaak last heeft van rommel en afval op straat toe.