Vertrouwen in overheid

Samenvatting

Het institutioneel vertrouwen van Utrechters is in 2021 stabiel gebleven en ligt in Utrecht relatief hoog vergeleken met andere gemeenten. Het vertrouwen dat Nederlanders hebben in de politiek is vanaf het najaar 2021 lager dan gemiddeld in de afgelopen tien jaar en de verschillen in politiek vertrouwen nemen toe. Het vertrouwen dat Utrechters hebben in de lokale overheid is hoger dan in de landelijke overheid. In Overvecht is een relatief grotere groep die helemaal geen vertrouwen heeft in de landelijke overheid.

In het kort

• Institutioneel vertrouwen in Utrecht stabiel gebleven en hoger dan gemiddeld
• Landelijk en lokaal vertrouwen in Utrecht
• Vertrouwen in lokale overheid is groter dan in landelijke overheid
• In Overvecht heeft een op de vijf helemaal geen vertrouwen in landelijke overheid
• Mensen vormen zich lastiger een oordeel over lokale dan landelijke overheid
• Politiek vertrouwen onder Nederlanders blijft laag, verschillen nemen toe
• Praktisch en theoretisch opgeleiden geven anders betekenis aan vertrouwen
• Steun voor complottheorieën in Nederland vergeleken met andere landen relatief beperkt

Institutioneel vertrouwen in Utrecht stabiel gebleven en hoger dan gemiddeld

Ongeveer driekwart van de Utrechters (77%) heeft in 2021 vertrouwen in instituties (Tweede Kamer, politie of rechters). Institutioneel vertrouwen is onder Utrechters stabiel gebleven (77% in 2020 en 2021). Landelijk is sprake van een lichte daling (-2,6 procentpunt). Het vertrouwen in instituties is in Utrecht door de jaren heen telkens hoger dan gemiddeld in Nederland. Utrecht neemt in 2021 de tweede positie in van meer dan 200 gemeenten. Waar institutioneel vertrouwen in een jaar tijd niet verandert, zien we het vertrouwen dat Utrechters hebben in anderen wel toenemen (74% in 2020, 78% in 2021). Net zoals bij institutioneel vertrouwen zien we dat vertrouwen in anderen in Utrecht hoog is vergeleken met Nederland.

Vertrouwen in lokale overheid is groter dan in landelijke overheid

In Utrecht hebben meer mensen vertrouwen in de lokale overheid (57%) dan in de landelijke overheid (43%). Dit beeld van meer vertrouwen in lokale dan landelijke overheid zien we ook in landelijk onderzoek terug. Er zijn geen grote verschillen in vertrouwen tussen de verschillende lokale overheidsorganen. In het college van burgemeester en wethouders van de gemeente Utrecht heeft 59% vertrouwen. Voor ambtenaren van de gemeente Utrecht en de gemeenteraad komen de percentages uit op 57% en 55%. Utrechters met een hbo- of universitaire opleiding (63%) hebben vaker vertrouwen dan Utrechters met basisonderwijs of een vmbo-opleiding (47%) en Utrechters met een havo-, vwo- of mbo-opleiding (47%). Ook zien we dat vertrouwen afneemt met leeftijd; onder 18-29 jarigen is het vertrouwen relatief hoog (62%) en onder 65-plussers relatief laag (46%). Als we kijken naar verschillen tussen wijken vallen Vleuten-De Meern (48%) en Overvecht (50%) op vanwege het lage vertrouwen en West vanwege het hoge vertrouwen (64%). Overvecht valt verder op vanwege het relatief grote aandeel (10%) dat helemaal geen vertrouwen heeft in de lokale overheid.

In Overvecht heeft een op de vijf helemaal geen vertrouwen in landelijke overheid

Als we kijken naar vertrouwen in de landelijke overheid valt Overvecht ook op vanwege het lage vertrouwen (37%). Ongeveer een op de vijf inwoners van Overvecht (19%) heeft zelfs helemaal geen vertrouwen in de landelijke overheid. In Noordoost is het vertrouwen met 51% juist relatief hoog. De verschillen tussen verschillende overheidslagen zijn groter dan bij de lokale overheid. Het vertrouwen dat Utrechters hebben in ambtenaren van de Rijksoverheid (49%) ligt tien procentpunt hoger dan het vertrouwen in de regering (39%). Het vertrouwen in de Tweede Kamer komt uit op 43%.

Mensen vormen zich lastiger een oordeel over lokale dan landelijke overheid

De helft van de Nederlanders is niet in staat om het gemeentebestuur te beoordelen op verschillende onderdelen van betrouwbaarheid (o.a. beloftes nakomen, duidelijke informatie, open en eerlijk). Mensen vormen zich gemakkelijker een oordeel over de Nederlandse regering op deze punten. Ook in Utrecht zien we dat het lastiger is de lokale overheid te beoordelen op vertrouwen. Dat zien we terug in de grotere groep die ‘weet het niet’ of ‘geen mening’ kiest als naar hun vertrouwen in de lokale overheid wordt gevraagd. Uit onderzoek van I&O en Berenschot rond de gemeenteraadsverkiezingen 2022 blijkt daarnaast dat de belevingswereld van de kiezer en de systeemwereld uit elkaar lopen. Zo denkt bijna 80% van de Nederlanders dat gemeenten (grotendeels) over hun eigen financiën gaan. Ook dichten Nederlanders gemeenten een grotere rol toe (bijvoorbeeld op een thema als wonen) dan ze in werkelijkheid hebben.

Politiek vertrouwen onder Nederlanders blijft laag, verschillen nemen toe

Uit onderzoek van het SCP blijkt dat in het voorjaar van 2022 circa de helft van de Nederlanders vertrouwen heeft in de politiek (Tweede Kamer, regering). Vanaf het najaar 2021 is het vertrouwen lager dan gemiddeld in de afgelopen tien jaar. Mensen zijn kritisch over hoe de politiek omgaat met maatschappelijke problemen (o.a. toeslagenaffaire, wooncrisis, gaswinning Groningen). De politiek is een van de meest genoemde zorgen van Nederlanders en ook tevredenheid met de democratie neemt af. Hoewel politiek vertrouwen op de lange termijn beweeglijk is en na dieptepunten weer terugveert, is het volgens het SCP de vraag of dat ook nu op korte termijn zal gebeuren (SCP burgerperspectieven 1 en 2). Onderzoek van de Universiteit Utrecht laat op de lange termijn geen dalende trend in politiek vertrouwen zien. Wel signaleren ze dat de verschillen in de samenleving in de mate van politiek vertrouwen toenemen. De groep die weinig tot geen vertrouwen heeft wordt steeds groter, tegenover een stabiele grote groep die wel vertrouwen heeft. Politiek vertrouwen hangt sterk samen met de ervaren betrouwbaarheid (transparant, eerlijk, onpartijdig) van de overheid.

Praktisch en theoretisch opgeleiden geven anders betekenis aan vertrouwen

Uit kwalitatief onderzoek onder verschillende Amsterdamse sociale groepen blijkt dat sociale groepen verschillende criteria voor vertrouwen hanteren. Zo staat bij praktisch opgeleiden de traagheid en inefficiëntie van de politiek centraal, alsook misleiding en gebrek aan vertegenwoordiging. Theoretisch opgeleiden stellen onder andere de relatief goede positie van Nederland en goede intenties van politici centraal in hun politiek vertrouwen. Praktisch opgeleiden ervaren ongelijkheid in het politiek systeem, wat door theoretisch opgeleiden maar deels wordt herkend.

Steun voor complottheorieën in Nederland vergeleken met andere landen relatief beperkt

Uit vergelijkend Europees onderzoek blijkt dat vergeleken met andere Europese landen steun voor complottheorieën in Nederland relatief beperkt is. Toch denkt een op de vijf Nederlanders (21%) dat een kleine geheime groep mensen alle belangrijke beslissingen in de wereldpolitiek neemt en een op de tien (11%) is van mening dat het coronavirus het resultaat is van bewuste en heimelijke acties van een bepaalde overheid of organisatie. Er is een sterk negatieve samenhang tussen het aandeel inwoners van een land dat complottheorieën steunt en de gemiddelde mate van vertrouwen in andere mensen.