12. Utrecht Circulair

12.1 Inleiding

Een schets van de resultaten in 2023

Het Actieprogramma Utrecht Circulair heeft betrekking op de periode 2020-2023. We maken een rapportage van de resultaten als vervolg op het Actieprogramma. De circulaire economie bevindt zich nog in de beginfase, waarbij het nog nauwelijks mogelijk is om de monitoring kwantitatief te doen. Vandaar dat er nu nog veel kwalitatief is beschreven. Met de komst van de Beleidsnota Utrecht Circulair 2030 gaat dat verbeteren. Ook is de Visie Utrecht Circulair 2050 opgesteld evenals een materiaalstroomanalyse voor de stad. Verder is een start gemaakt met de Beleidsnota Utrecht Circulair 2030. De circulaire resultaten van 2023 lichten we toe aan de hand van vijf prioriteiten van het Actieprogramma Utrecht Circulair 2020-2023. 

12.2 Vestigingsklimaat voor circulaire bedrijven

De Groene Loper

Ondernemer Centraal is een samenwerking van de gemeente Utrecht en meer dan 20 organisaties. Ondernemerskunnen hier terecht voor coaching, advies of financiële ondersteuning. Met Ondernemer Centraal zijn er afspraken gemaakt om circulaire ondernemers door te verwijzen naar “De groene loper".  Een plek binnen de gemeente waar circulaire ondernemers verder worden geholpen met vragen of ideeën.  Vanuit ‘De Groene Loper’ zijn er in 2023 24 ondernemers begeleid. Voorbeelden hiervan zijn:

• De Clique is verder ontwikkeld en definitief gevestigd op de STECK-locatie. Het bedrijf heeft samenwerkingsverbanden met onder andere de Fungi Factory. 
• Circulaire woonwinkel Binnenzinnig is geopend op een tijdelijke locatie in Utrecht en heeft een aanbod van gebruikte meubels die worden gerepareerd in de werkplaats. 
• Verpakkingsvrije en biologische winkel PUUR & LOOS heeft een winkel geopend. 
• E&Co is tijdelijk verhuisd naar een nieuwe locatie elders in de binnenstad.

Het bedrijf IDid is in Utrecht gestopt met haar activiteiten. 

Alliantie Cirkelregio Utrecht

De regionale Alliantie Cirkelregio Utrecht is een netwerkorganisatie van verschillende regionale partijen die samenwerken aan een circulaire topregio. Met de coalitie ondernemerschap binnen de Alliantie Cirkelregio Utrecht is een Symbiose Track opgestart op bedrijventerrein Lage Weide. Hierin gaan bedrijven met elkaar op zoek naar de uitwisseling van grondstoffen. Dit is een samenwerking met Parkmanagement Lage Weide, VNO NCW Midden en Indusym. Een workshop met deze partijen leverde verschillende ‘matches’ in grondstofstromen op die mogelijk leiden tot nieuwe samenwerkingen op het bedrijventerrein.

Zone voor circulair ondernemen

Er is verder gewerkt aan het ecosysteem van circulaire bedrijventerreinen: Lage Weide, Werkspoorkwartier en Strijkviertel. De zogenaamde ‘Zone voor circulaire ondernemen’ in de stad. 

• Strijkviertel vormt het nieuw te ontwikkelen circulaire bedrijventerrein van Utrecht met ruimte voor arbeidsintensieve circulaire bedrijven. Het bestemmingsplan is in december 2023 ter inzage gelegd;
• Lage Weide vormt de ‘Machinekamer van Utrecht', met circulaire grondstofbedrijven, stadslogistiek en bouwbedrijven. Er is ruimte voor watergebonden bedrijvigheid en MBO-onderwijs. Er is gestart met het opstellen van de beleidsnota (deel)omgevingsvisie Lage Weide. Circulariteit maakt daar een belangrijk onderdeel van uit. 
• Werkspoorkwartier ontwikkelt zich als dé toonaangevende locatie voor creatieve- en circulaire maakindustrie. Er is hard gewerkt aan de verdichting van het Werkspoorkwartier, waardoor er veel nieuwe creatieve- en circulaire bedrijven zijn ontstaan.

12.3 Investeren en inkoop

Investeringsklimaat

In de regio is, onder leiding van de Regionale Ontwikkelingsmaatschappij (ROM), het circulaire innovatieprogramma ‘Digitalisering van de circulaire bouweconomie’ (DigiC) van de grond gekomen. De gemeente Utrecht is één van de partners en droeg daarvoor samenwerkingsprojecten aan. 

Circulair opdrachtgeven en inkopen

De behaalde resultaten van circulair inkopen door de gemeente Utrecht staan in het hoofdstuk eigen organisatie.

12.4 Circulaire gebiedsontwikkeling en circulair bouwen

De 20 gebiedsontwikkelingen en projecten

In 2020 zijn in de 20 gebiedsontwikkelingen en projecten als highlight twee circulaire plannen geselecteerd. Zo is het plan Oopen op het jaarbeursterrein geselecteerd, en het plan Leeuwepoort in Leeuwesteyn. Beide plannen zetten sterk in op circulair bouwen met biobased materiaalgebruik, waarbij Leeuwepoort tot circa 70% uit natuurlijke materialen bestaat.

Biobased bouwen

In 2023 is ingezet op de doorontwikkeling van Biobased Bouwen:

• Utrecht startte een samenwerking met de regio en de organisatie ‘Building Balance’ om in de stad en regio de verbinding tussen landbouw en bouw te leggen.  Daarbij legden we een koppeling gelegd met circulair bouwen bij ‘onze’ ’20 gebiedsontwikkelingen en projecten’. 
• Er werd een regionale bijeenkomst over biobased (ver)bouwen georganiseerd waarbij zo’n 100 betrokkenen waren.
• Vanuit de Alliantie Cirkelregio Utrecht werd een regiotour gehouden over biobased (ver)bouwen met gedeputeerde en wethouders uit de regio.
• In de Utrechtse tenders wordt actief ingezet op biobased bouwen door dit in de tenderpunten op te nemen. Dat gebeurt o.a. via het convenant toekomstbestendig bouwen. In 2024 verwachten we de eerste selectie van deze aanpak.

Grondstoffencorridor 

De ‘Circulaire Grondstoffencorridor Utrecht’ (CGU) is met Europese subsidie (EFRO) als stedelijk-, innovatie- en uniek- programma opgezet. Partijen werken samen om hergebruik van grondstoffen en materialen in de bouw te vergroten (percentage is nu 7%). In dat kader hield de circulaire grondstoffencorridor bij de Hogeschool Utrecht (één van de partners) de startbijeenkomst van het netwerk met deelname van zo’n 75 betrokken partijen uit de stad, regio, maar ook het hele land. In het kader van de grondstoffencorridor werken partijen uit alle onderdelen van de bouwketen samen om het hergebruik van secundaire materialen te vergroten, door het samendoen van pilots, samenwerkingsafspraken te maken en tools (het door ontwikkelen van marktplaats Materiaalscout en een digitaal platform voor de grondstoffencorridor) en samen met de Hogeschool Utrecht te leren, kennis te delen en de verbinding met opleidingen in de bouwsector te leggen.

Convenant toekomstbestendig bouwen

Sinds 1 januari 2023 werken we met het convenant toekomstbestendig bouwen (voorheen genoemd het convenant duurzame woningbouw). In tenders die de gemeente uitzet zijn criteria rondom duurzaamheid opgenomen. Partijen die meer duurzaam bouwen (niveau goud) ontvangen meer punten en maken daarmee kans op gunning van de tender. Het convenant wordt doorontwikkeld, waarbij wij als gemeente nauw betrokken zijn. Doorontwikkeling is onder andere de integratie van Het Nieuwe Normaal in het convenant.

Het Nieuwe Normaal

Utrecht werkte afgelopen vier jaar landelijk samen in het project ‘Samen Versnellen’. Utrecht ondertekende in dat kader het manifest ‘Het Nieuwe Normaal’ (HNN). Het manifest wordt opgenomen in het regionaal convenant ‘toekomst bestendig bouwen'. Voor infrastructuur is binnen HNN gewerkt aan een standaard voor circulair bouwen. Het doel van deze standaard is het versnellen van circulair bouwen, maar ook dat opdrachtgevers daarbij steeds meer dezelfde indicatoren bij gaan toepassen. 

Ambitieweb 

Aan het begin van de planfase introduceerden we instrument ambitieweb. Hiermee brengen we eerder dan voorheen alle kansen, ook voor circulariteit, in beeld. Het ambitieweb geeft gestructureerd duurzaamheidsthema's met ambitieniveaus weer, is aangepast op de Utrechtse praktijk en is bij zo’n 10 tot 20 projecten toegepast. 

12.5 Opleiden tot circulair en kennisagenda

In samenwerking met scholen, de provincie en het bedrijfsleven, werd een pilot uitgevoerd over circulair opleiden.  Er werd getest hoe scholen en bedrijven aan de hand van een actueel project het circulair curriculum kunnen ontwikkelen. Deze aansluiting met de actualiteit is positief ervaren en draagt bij aan een duurzame samenwerking voor circulair opleiden.

Stichting TEC en de ontdekhal

In 2020 is Stichting TEC Utrecht opgericht, een samenwerking van partijen uit de bouw- en technieksector, het basis- en voortgezet onderwijs en een MBO, om meer jongeren tot de keuze voor een beroepsopleiding in de techniek en duurzaamheid en circulariteit te brengen. “De Ontdekhal” werd met EFRO-subsidie opgebouwd en biedt lesprogramma’s, ontwerpuitdagingen en bouwopdrachten. Het EFRO-project Ontdekhal is afgerond, maar blijft bestaan. Het zal zich vestigen in de Steck.

Kennisagenda

Gezonde leefomgeving Utrecht Kennisconsortium (GeLUK) ontving een financiering van €7,2 miljoen van het Nationaal Groeifonds voor de opschaling van vijf publiek-private samenwerkingen in de regio Utrecht. De missie van het consortium is om (MKB) bedrijven de juiste tools, kennis en opleidingen te bieden die bijdragen aan een circulair, duurzaam en gezonde leefomgeving. Dit vergt ontwikkeling van nieuwe vaardigheden van het huidig en toekomstig personeel. Het consortium verbindt onderwijs en bedrijfsleven in zogenaamde Living Labs. De gemeente Utrecht ondersteunt dit onder andere door actuele projecten aan te dragen.

Project Reduces

Van 2019 tot en met 2023 liep het project Reduces, een Europees onderzoeksproject met de gemeente Utrecht, Hogeschool Utrecht en Universiteit Utrecht, en met vijf andere Europese steden. Hierin is onderzoek gedaan naar verschillende aanpakken in Europa om een circulaire economie en bijbehorende bedrijfsmodellen te ontwikkelen. Het project is in juni 2023 afgerond met een eindbijeenkomst voor alle partijen op het Stadskantoor in Utrecht. 

Figuur 12.5.1 MPG waarden vergunningen nieuwbouwwoningen

De Milieuprestatie Gebouwen (MPG), in dit geval voor de nieuwbouw van woningen, geeft aan welke milieu-impact een gebouw heeft. Hoe lager de MPG-waarde, des te beter voor het milieu. Hiermee vormt het een indicator voor de mate van circulair bouwen. De gemiddelde MPG-waarde in 2023 is gelijk aan die van 2022. Het percentage appartementen is in 2023 hoger dan in 2022. Daarbij is in verhouding meer materiaal nodig dan bij eengezinswoningen, wat een hogere MPG-waarde geeft. Nu de waarde gelijk is gebleven aan die van 2022 is hij in verhouding beter geworden. De score van 0,63 is nog 20% beter dan het wettelijke maximum van 0,80. Als gemeente mogen wij geen strengere eisen stellen aan de MPG dan landelijk is vastgelegd in het bouwbesluit.

12.6 Van afval naar grondstof

De inwoners van Utrecht produceerden in 2023 gemiddeld 362 kg afval per persoon, waarvan 162 kg aan grondstoffen gescheiden ingezameld werd, oftewel 45% van het afval. 

Waardering afvalinzameling: Het Nieuwe Inzamelen, nascheiden en vrijwillige afvalopruimers

• De voorbereidingen voor Het Nieuwe Inzamelen (HNI) in de wijk Oost zijn in 2023 afgerond. Daarmee is HNI in bijna heel de stad ingevoerd.
• Eind 2023 zijn er 10.000 vrijwillige afvalinzamelaars, zij ruimen zwerfafval op in de openbare ruimte. De gemeente voorziet hen van een afvalknijper en afvalzakken. Er zijn ook 103 inwoners die een ondergrondse container geadopteerd hebben actief. Zij houden de container netjes.
• Utrecht Schone Stad Coaches hebben op 20 scholen lesgegeven over (zwerf)afval aan de hand van het educatiepakket www.utrecht.nl/afvallespakket

Upcyclen 

De gemeente reserveerde 2 miljoen euro voor de realisatie van twee upcyclecentra, gekoppeld aan de afvalscheidingsstations Tractieweg en Lunetten.  

• Er is een ontwerp gemaakt voor de bouw van een upcyclecentrum van 400m2 bij t Hof van Cartesius. 
• Voor het Upcyclecentrum in Lunetten is een schets gemaakt, en is er grond gereserveerd naast het afvalscheidingsstation. 
• We ontwikkelden vernieuwde bebording over het aanbieden van huishoudelijke goederen op de afvalscheidingsstations.  
• We deden een bewonerspeiling om informatie te krijgen over de behoeftes van bewoners voor hergebruik van goederen. 
• Een subsidieaanvraag werd ingediend bij Kansen voor West met als doel meer slagkracht te creëren voor Upcycle werkzaamheden door de partners. Dat koppelden we aan de ontwikkeling van de lokale houtketen, omdat dat een kansrijke grondstoffenstroom is die lokaal verwerkt kan worden. In maart 2024 wordt de aanvraag beoordeeld door EFRO.

Textiel 

SSH Student Housing deed met Reshare een pilot voor de inzameling van textiel bij de verhuizing van internationale studenten. Dat leverde 50 kg bruikbaar textiel op. Helaas staan de opbrengsten voor Reshare nog niet in verhouding met de kosten van de plaatsing van een container. SSH neemt de kosten van plaatsing van containers op zich. Studenten en medewerkers organiseren zelf ook bewustwording, reparatie en hergebruik van spullen en kleding zodat op termijn meer textiel wordt hergebruikt.  
We hebben meer inzicht in de verwerkingsketen van textiel gekregen. Het textiel wordt door ReShare gesorteerd in verschillende categorieën voor de verkoop. Het niet herdraagbare textiel wordt gesorteerd op basis van textielsoort. Dit wordt van knopen en ritsen ontdaan en versnipperd, zodat er nieuwe garen van gemaakt kunnen worden. Dit textiel wordt hoogwaardig gerecycled tot nieuwe producten. Zo zorgen we voor steeds meer hoogwaardige toepassing van het textiel.

Herbruikbare beker 

De gemeente Utrecht organiseerde een inspiratiebijeenkomst over de invoering van de herbruikbare beker voor allerlei eigenaren van grote kantoren in de stad. Deze bijeenkomst organiseerden we in samenwerking met Merijn Tinga, ook wel de Plastic Soup Surfer genoemd. Het doel van de bijeenkomst was om samen kennis en ervaringen te delen over de invoering van de herbruikbare beker binnen de verschillende organisaties. Er was daarbij ook een terugkomdag. Per 1 januari 2024 geldt er een verbod op plastic wegwerpbekers en –bakjes.   

Voedsel 

Met het Europese programma Cultivate namen we deel aan een Europees kennisproject over voedseldeelinitiatieven. In de eetbare wijk Rijnvliet organiseerden we in samenwerking met bewoners activiteiten over eetbare planten. Dat leidde tot een verrassende hoeveelheid deelkastjes voor fruit en groente. 
We hebben ook meegedaan aan de Verspillingsvrije week van 9 tot en met 15 september, Hierin hebben we aandacht gegeven hoe inwoners voedselverspilling kunnen voorkomen.

Luiers

We hebben wasbare luiers onder de aandacht gebracht door met een pop-up pashokje in winkelcentra te staan. Bezoekers konden kennis maken met de wasbare luier en een eigen Utrechtse zwemluier aanvragen.

Figuur 12.6.1 afvalproductie per inwoner

Afvalproductie per inwoner
In 2023 heeft onze inzameldienst gestaakt. Deze staking heeft één week geduurd, waardoor al het afval als restafval is afgevoerd en niet is gescheiden. In september kreeg onze verwerker AVR te maken met brand. Hierdoor is gedurende drie maanden geen restafval nagescheiden. Deze gebeurtenissen hebben onze resultaten negatief beïnvloed. Desondanks is de totale afvalproductie per inwoner met 12,9 kg gedaald. Er wordt dus in totaal minder afgedankt en weggegooid. Dit zien we ook terug in de drukte op de afvalscheidingsstations. Er waren minder bezoekers en de inwoners bezoeken per persoon de afvalscheidingsstations ook minder vaak. 

Figuur 12.6.2 ontwikkeling in afval per inwoner 2022 - 2023

Grof afval halen we op afspraak aan huis op. Dit afval wordt vooraf niet gescheiden en voeren we af als grof restafval. Op het afvalscheidingsstation kunnen inwoners hun grof afval gescheiden aanbieden. Een deel van het aangeboden afval op de afvalscheidingsstations is vooraf niet verder te scheiden en voeren we af als grof restafval. Grof restafval wordt door de afvalverwerker nagescheiden. De cijfers geven de resultaten weer na nascheiden.

Figuur 12.6.3 percentage afvalscheiding na nascheiding

45% van al het ingezamelde huishoudelijk afval wordt gescheiden. Dit is inclusief de resultaten door de nascheiding van het grof afval en het Plastic, Blik en Pak afval uit het fijne restafval. Met de kliko’s en ondergrondse containers voor grondstoffen wordt 29% van het fijn huishoudelijk afval gescheiden, met nascheiding stijgt het scheidingspercentage naar 32%. Op de afvalscheidingsstations wordt 71% van het afval gescheiden aangeboden, met nascheiding stijgt het scheidingspercentage naar 79%. Dit laatste is een voorlopig cijfer en kan nog veranderen als het definitieve nascheidingspercentage bekend is.

Figuur 12.6.4 afvalproductie G4

De afvalproductie van de vier grootste gemeenten van Nederland

Figuur 12.6.5 afvalscheidingspercentage G4

G4 vergelijking
Van de vier grootste gemeenten heeft Amsterdam de laagste afvalproductie per inwoner gevolgd door Utrecht. Het aandeel gescheiden inzameling ligt in Utrecht hoger dan in de andere 3 grote steden: Utrecht 40%, Den Haag 19%, Amsterdam 17%, Rotterdam 23%. Het betreft de bronscheiding van het totale huishoudelijke afval. Het huishoudelijke restafval wordt met nascheiding nog verder gescheiden. Deze vergelijking betreft (voorlopige) cijfers tot en met 2022. De CBS cijfers wijken iets af van de gemeentelijke cijfers omdat de CBS cijfers niet zijn gecorrigeerd voor bedrijfsafval dat in de route van huishoudelijk afval is opgehaald.