12. Utrecht Circulair

12.1 Inleiding

Een schets van de resultaten in 2024

In 2024 is het Actieprogramma Utrecht Circulair 2020-2023 afgerond. Resultaten en geleerde lessen zijn begin april 2024 met de raad gedeeld: Raadsbrief Afronding Actieprogramma Utrecht Circulair 2020-2023 Utrecht en meegenomen in de Visie Utrecht Circulair 2050 en in de Beleidsnota Utrecht Circulair 2030, die beide in 2024 werden vastgesteld door de raad. 

In dit hoofdstuk worden resultaten van drie van de vier prioriteiten beschreven: circulaire bedrijvigheid en circulair ondernemerschap (12.2), circulaire gebiedsontwikkeling en circulair bouwen (12.4) en circulaire materiaal- en reststromen (12.5). De resultaten van de vierde prioriteit uit visie en beleidsnota, circulair opdrachtgeven en inkopen, komen aan de orde in hoofdstuk 14.11 Eigen organisatie.

12.2 Circulaire bedrijvigheid en circulair ondernemerschap

We voerden de volgende acties uit om meer ruimte te maken voor circulaire bedrijvigheid:

De uitgangspuntennotitie Beleidsnota (deel)omgevingsvisie Lage Weide is opgesteld en vastgesteld door de raad. Vervolgens startten we met uitvoering van deze beleidsnota. Hiervoor organiseerden we een participatietraject met ondernemers op Lage Weide.

• In 2024 kocht de gemeente Utrecht grond voor een gemeentelijk grondstoffendepot op Lage Weide (zie 12.5). 
• Voor Circulair Bedrijvenpark Strijkviertel werkten we aan het bestemmingsplan, de problematiek van netcongestie en aan de gronduitgiftestrategie. 
• Op het Werkspoorkwartier vond de planontwikkeling voor het upcyclecentrum plaats (zie 12.5).
• Als onderdeel van de ReUse Alliance en UP om hergebruik, reparatie en upcyclen te stimuleren startten we een samenwerking met onder meer Buurman Utrecht, Meublowski en het MBO om een opleiding tot meubelreparateur te ontwikkelen. De eerste lichting studenten start naar verwachting in het eerste kwartaal van 2025.

Om Utrecht zo aantrekkelijk mogelijk te maken voor circulaire bedrijvigheid en circulair ondernemerschap gingen we verder met het stimuleren van circulaire bedrijvigheid door:

• Het openstellen van de regeling innovatievoucher circulaire economie voor de ontwikkeling en/of toepassing van innovatie bij midden- en kleinbedrijven. Deze draagt bij aan de overgang naar een circulaire economie bij het MKB in de provincie Utrecht.
• In samenwerking met de provincie Utrecht onderzoek te laten doen naar opschaling van circulair ondernemerschap in de regio. Hieruit komt de oprichting van ondernemersvereniging Circulair Utrecht voort. 
• Voorbereiding van de Circulaire Innovatietop regio Utrecht in samenwerking met VNO-NCW en regionale partners. Dit biedt een podium aan innovatieve, circulaire bedrijven in verschillende categorieën (startups, ketensamenwerking, changemakers).
• Partner te worden van DigiC, het regionale netwerk en programma ter versterking van innovatie in de circulaire bouweconomie. Samenwerking is verkend met onder andere gebiedsontwikkelingen Tussen de Rails en circulair bedrijvenpark Strijkviertel. Ook het project De Groene Hoogte, gericht op circulaire houtopbouwappartementen, is gestart.

Green Deal Lage Weide

Met verschillende overheden en marktpartijen ondertekenden we de Green Deal Lage Weide, met als doel het bedrijventerrein te verduurzamen. We werken samen aan de thema’s energietransitie, duurzame mobiliteit, klimaatadaptatie en circulaire economie. De gemeente Utrecht coördineert het thema circulaire economie. In 2024 lag de focus op verkenning van inzameling, opslag en hergebruik van reststromen van ondernemers, onder meer voor hout.

De Groene Loper

Vanuit de Groene Loper hielpen we in 2024 veertien Utrechtse ondernemers met circulaire vragen. Daarnaast maakten we afspraken met Ondernemer Centraal over inpassing van circulaire vraagstukken in hun dienstverlening. We merken op dat circulair steeds beter wordt meegenomen in de reguliere processen van de gemeente en partners en er minder vragen bij dit loket binnenkwamen. Daardoor is een apart loket zoals de Groene Loper niet meer nodig. We maakten kennis met circulaire ondernemers die werken met reststromen en actief willen worden in Utrecht. Voorbeelden zijn: Oscar Circulair, Boxo en GoDroppie. Deze verbinden we aan het netwerk van upcycle partners in Utrecht.

12.3 Circulair opdrachtgeven en inkopen

Circulair opdrachtgeven en inkopen

De behaalde resultaten van circulair inkopen door de gemeente Utrecht staan in het hoofdstuk eigen organisatie.

12.4 Circulaire gebiedsontwikkeling en circulair bouwen

Biobased bouwen

In 2024 zetten we verder in op doorontwikkeling van biobased bouwen:

• Biobased bouwen is onderdeel van de Beleidsnota Utrecht Circulair 2030. Utrecht zet in op de samenwerking met de regio en de organisatie Building Balance om in de stad en regio de verbinding tussen landbouw en bouw te leggen met als doel biobased bouwen op te schalen.
• In de Utrechtse tenders zetten we actief in op biobased bouwen door dit in de tenderpunten op te nemen. Dat gebeurt onder meer via het convenant toekomstbestendig bouwen.

Circulaire openbare ruimte

Sinds oktober 2023 loopt een intern opleidingsprogramma om te leren werken met de Milieu Kosten Indicator (MKI) bij het ontwerpen en aanbesteden van openbare ruimte-projecten. De milieukosten geven de milieu-impact van de materialen en werkzaamheden voor een project aan. Dit opleidingsprogramma omvat een basistraining voor een brede doelgroep, een aantal verdiepende workshops voor meer specifieke functiegroepen en coaching op de werkvloer. Inmiddels volgden 220 collega’s de training MKI. De MKI is ook een belangrijke indicator binnen Het Nieuwe Normaal (HNN).

MKI Voorbeeldproject 

Het programma Wervengebied heeft als doel om het erfgoed in de binnenstad veilig te stellen voor de veranderende wereld. In dit programma wordt een circulaire aanpak gehanteerd die zich richt op herstel en hergebruik van constructies en materialen. Deze aanpak levert verlaging op van 64% aan MKI ten opzichte van een reguliere aanpak met nieuwe materialen.

Image

De ontwerpen voor veilige kluismuren en -kelders worden telkens verbeterd door gebruik van de MKI. Zo heeft het gebruik van stalen buispalen veel invloed op de MKI. Als verbetering worden er nu tweedehands buispalen toegepast die aan de kwaliteitseisen voldoen. Toepassing van tweedehands buispalen op een stuk van de Kromme Nieuwegracht levert een besparing op van 79% MKI en 52% aan broeikasgassen op. Voor deze inspanning geeft de rijksoverheid een subsidie van € 44.000 die ten bate van het project komt. 

Circulaire grondstoffencorridor

De Circulaire Grondstoffencorridor Utrecht is met Europese subsidie (EFRO) als stedelijk-, innovatieprogramma opgezet om hergebruik van bouwmaterialen in Utrecht te vergroten. Het is een unieke samenwerking tussen marktpartijen in de bouw (aannemers, sloop-/demontagebedrijven, hubs en bewerkers, architecten), een woningcorporatie, kennisinstellingen en de gemeente Utrecht. In netwerkbijeenkomsten en werkgroepen is gewerkt aan tools en aanbevelingen om obstakels voor hergebruik in de praktijk te verkleinen. Gelijktijdig wordt in een zevental pilots praktijkervaring opgedaan met hergebruik van bouwmaterialen. Deze ervaringen gebruiken we om hergebruik en de veranderende samenwerking tussen partijen die daarvoor nodig is op te schalen.

Gebiedsontwikkeling en projecten

Binnen gebiedsontwikkeling en projecten zetten we in de Beleidsnota Utrecht Circulair 2030 in op circulair bouwen binnen onze tenders en maatschappelijk vastgoed. Binnen tenders behaalden we al goede circulaire resultaten, zoals het Horecapaviljoen aan de Haarrijnseplas, met een hoog percentage biobased materialen.

Convenant Toekomstbestendig Bouwen en Het Nieuwe Normaal

In onze gebiedsontwikkeling werken we met indicatoren uit het convenant Toekomstbestendig Bouwen. In tenders, die de gemeente uitzet, zijn criteria rondom duurzaamheid opgenomen. Partijen die meer duurzaam bouwen (niveau goud) ontvangen meer punten en maken daarmee kans op gunning van de tender. Het convenant wordt doorontwikkeld, waarbij wij als gemeente nauw betrokken zijn. In 2024 is versie 2.0 van het convenant gepubliceerd, waarin onder andere Het Nieuwe Normaal is geïntegreerd. Het Nieuwe Normaal is een raamwerk waarmee we circulair bouwen meten via de daarin gestelde indicatoren. In 2024 is deze doorontwikkeld tot een nieuwe versie, gepubliceerd in december 2024.

Figuur 12.4.1 MPG-waarden vergunningen nieuwbouwwoningen

De Milieuprestatie Gebouwen (MPG), in dit geval voor de nieuwbouw van woningen, geeft aan welke milieu-impact een gebouw heeft. Hoe lager de MPG-waarde, des te beter voor het milieu. Hiermee vormt het een indicator voor de mate van circulair bouwen. De gemiddelde MPG-waarde in 2024 is 0,64 en daarmee iets slechter dan die van 2023. Als gemeente mogen wij geen strengere eisen stellen aan de MPG dan landelijk is vastgelegd in het bouwbesluit. Hierdoor hebben we bij veel projecten geen invloed op de uitkomst. 

12.5 Circulaire materiaal- en reststromen

Upcyclecentra
We ontvingen als gemeente ruim 1,1 miljoen euro Europese subsidie voor de ontwikkeling van twee Upcyclecentra en het sluiten van de circulaire stadshoutketen. Er is een aannemer geselecteerd voor de bouw van het eerste circulaire Upcyclecentrum bij het Hof van Cartesius. Stichting UP is opgericht en gestart met het betrekken van bewoners voor hergebruik van restmaterialen. Er zijn verschillende verbeteringen doorgevoerd op het afvalscheidingsstation Tractieweg voor de inzameling van herbruikbare materialen. Zie voor meer info de Raadsbrief Update Upcyclecentra Utrecht.

Project PREUSE
Begin 2024 is er een start gemaakt met de ontwikkeling van een circulair grondstoffendepot. Op het aangekochte perceel op Lage Weide slaan we materialen uit de openbare ruimte op voor hergebruik. Vanuit het project PREUSE krijgt gemeente Utrecht subsidie voor deze ontwikkeling, waarbij er wordt samengewerkt om kennis uit te wisselen met verschillende steden in onder andere Frankrijk, België en Luxemburg, die met vergelijkbare projecten bezig zijn. In 2024 zijn hiervoor diverse kennissessies georganiseerd.

12.6 Van afval naar grondstof

De inwoners van Utrecht produceerden in 2024 gemiddeld 361 kg afval per persoon, waarvan 165 kg aan grondstoffen gescheiden ingezameld werd, oftewel 46% van het afval.

• Het Nieuwe Inzamelen wordt nog ingevoerd waar herinrichting plaatsvindt. Het gaat dan om de laatste stukjes waar dit een passend inzamelsysteem voor is. Bij Het Nieuwe Inzamelen maken inwoners gebruik van ondergrondse containers om het restafval weg te gooien, en halen we gft en oud papier zo veel als mogelijk met kliko’s aan huis op.
• We hebben voorbereidingen gedaan voor het uitbreiden van het inzamelsysteem voor groente-, fruit-, en etensresten plus tuinafval (GFE+T). 
• We hebben onderzoeken gedaan mogelijkheden voor inzameling in de binnenstad.
• We hebben de regels voor ongewenst reclamedrukwerk, de ja-ja sticker oftewel het opt-in systeem, aangescherpt.

GFE+T

Een groot deel van ons ongescheiden restafval bestaat nog uit groente-, fruit-, en etensresten. Samen met het tuinafval is dit samen het GFE+T. Om dit meer te scheiden gaan we het inzamelsysteem uitbreiden. Voordat een nieuw inzamelsysteem geïntroduceerd kan worden, zijn veel voorbereidingen nodig:

• Voor de hoogbouw met voldoende openbare ruimte breiden we het inzamelsysteem uit door hier containers te gaan plaatsen. We hebben we de volgende voorbereidingen getroffen:
  • Het opstellen van plaatsingsrichtlijnen, zodat we op geschikte plekken containers kunnen plaatsen en inwoners hier inspraak op hebben. 
  • Het aanpassen van het concept ontwerp voor het inzamelmiddel naar een Utrechts model. 
  • Het voorbereiden van de aanbesteding voor de aanschaf van de containers ten behoeve van de pilot.
• Voor de dichte bebouwing met weinig ruimte in de openbare ruimte werken we in een innovatie traject samen met de gemeente Rotterdam en de leverancier Sidcon aan de ontwikkeling voor een nieuw inzamelmiddel. We zijn de onderzoeksfase gestart, waarbij we één onderzoeksrichting nader onderzoeken. Dit concept bestaat uit een ondergronds inzamelmiddel dat met een vacuümtechniek leeggezogen kan worden.

Om inwoners te laten zien wat we met het ingezamelde GFE+T doen, hebben we meegedaan aan de landelijke compostactie. Inwoners konden een gratis zak compost ophalen.

Binnenstad

De Binnenstad biedt veel logistieke uitdagingen. We hebben onderzoeken uitgevoerd op welke wijze we de inzameling daar kunnen aanpassen om beter aan te sluiten bij onze ambities om meer afval te scheiden, maar om ook te voldoen aan de emissievrije zone. De onderzoeken zijn onderdeel van het geheel van de aanpak Binnenstad, waarbij meerdere oplossingen nodig zijn voor de inzameling. U wordt hier via een raadsbrief verder over geïnformeerd. 

Opt-in: de Ja-Ja sticker

Met het opt-in systeem voorkomen we dat inwoners ongewenst ongeadresseerde post ontvangen. Met het vernieuwen van de afvalstoffenverordening, is het opt-in systeem verder aangescherpt. We voorkomen dat reclamebladen met minimale redactionele inhoud als huis-aan-huisblad verspreid kunnen worden. Het is verspreiders ook niet meer toegestaan om post te versturen die geadresseerd is ‘aan de inwoners van’. 

Ons Schone Stadsie

Met ‘Ons Schone Stadsie’ zetten we ons in voor een schone en duurzame stad. Met campagnes geven we aandacht aan verschillende onderwerpen die te maken hebben met afval en afval in de openbare ruimte. 

• Goed gescheiden grondstoffen kunnen we recyclen. De website Welk afval in welke bak | gemeente Utrecht is geheel vernieuwd. Inwoners kunnen nu nog makkelijker vinden wat in welke bak moet. Met digitale posters en filmpjes op social meda laten we zien hoe de verschillende afvalstoffen weggegooid moeten worden.
• Regels rond ondergrondse containers: Helaas zien we nog veel afval dat niet juist aangeboden wordt. Bij een aantal ondergrondse containers hebben we op een ludieke manier inwoners aangespoord geen afval naast de containers te plaatsen.
• Grofvuil: Met een online campagne en stickers op de vuilniswagens hebben we de verschillende mogelijkheden onder de aandacht gebracht om grof vuil aan te bieden, zoals gratis op afspraak aan huis, of het gratis lenen van de bakfiets of aanhanger. 
• Campagne tweedehands met de feestdagen

We hebben rondom de feestdagen een campagne gevoerd door inwoners te inspireren om ook eens voor tweedehands spullen te kiezen, zoals cadeaus of kleding. De campagne bestond uit posters in de openbare ruimte en social media. Vervolgens hebben we een inpakactie georganiseerd bij een tweedehandswinkel. Voor het inpakken werden oude campagnematerialen van de gemeente gebruikt.

Figuur 12.6.1 afvalproductie per inwoner

Afvalproductie per inwoner
In 2024 hebben inwoners 361 kg afval weggegooid. Dit is gescheiden en ongescheiden afval. Dit is evenveel als in 2023, maar het afvalscheidingspercentage is wel gestegen van 45% naar 46%. Dat betekent dat van de totale hoeveelheid ingezameld afval meer afval gescheiden wordt weggegooid en er voor verbranding meer grondstoffen zoals plastic uit het afval gehaald worden. Er is minder fijn restafval weggegooid en er werd meer plastic, blik en pak nagescheiden. Toch was de nascheiding nog niet optimaal, omdat de verwerker AVR nog niet alles zelf heeft kunnen nascheiden door de nasleep van de brand in 2023. Ze hebben een deel van het afval laten nascheiden door andere verwerkers. De grondstofstromen gft, papier, glas en textiel zijn minder gescheiden ingezameld. Een groot deel van ons ongescheiden restafval bestaat nog uit groente-, fruit-, etensresten en tuinafval (GFE+T). Dit willen we meer gaan scheiden, zodat we het restafval verder kunnen verminderen. In 2024 hebben we daarom voorbereidingen getroffen om het inzamelsysteem uit te breiden. 

Figuur 12.6.2 ontwikkeling in afval per inwoner 2022 - 2024

Grof restafval halen we op afspraak aan huis op, op de afvalscheidingsstations en als ‘bijplaatsingen’ uit de openbare ruimte. Dit afval wordt vooraf niet gescheiden en voeren we af als grof restafval. Het wordt door de afvalverwerker nagescheiden. De cijfers geven de resultaten weer na nascheiden. 

Figuur 12.6.3 percentage afvalscheiding na nascheiding

Van al het ingezamelde huishoudelijk afval wordt 46% gescheiden. Dit is inclusief de resultaten door de nascheiding van het grof afval en het Plastic, Blik en Pak afval uit het fijne restafval. Met de kliko’s en ondergrondse containers voor grondstoffen wordt 28% van het fijn huishoudelijk afval gescheiden, met nascheiding stijgt het scheidingspercentage naar 33%. Op de afvalscheidingsstations wordt 69% van het afval gescheiden aangeboden, met nascheiding stijgt het scheidingspercentage naar 82%.

Figuur 12.6.4 afvalproductie van de vier grootste gemeenten van Nederland

Figuur 12.6.5 afvalscheidingspercentage G4

G4 vergelijking
Van de vier grootste gemeenten heeft Amsterdam de laagste afvalproductie per inwoner gevolgd door Utrecht. Het aandeel gescheiden inzameling ligt in Utrecht hoger dan in de andere 3 grote steden: Utrecht 39%, Den Haag 19%, Amsterdam 18%, Rotterdam 22%. Het betreft de bronscheiding van het totale huishoudelijke afval. Het huishoudelijke restafval wordt met nascheiding nog verder gescheiden. Deze vergelijking betreft (voorlopige) cijfers tot en met 2023. De CBS cijfers wijken iets af van de gemeentelijke cijfers omdat de CBS cijfers niet zijn gecorrigeerd voor bedrijfsafval dat in de route van huishoudelijk afval is opgehaald.