5. Natuur – de Utrechtse 30
5.1 Inleiding
Indicatoren Utrechtse biodiversiteit ‘Utrechtse 30’
De gemeente volgt de Utrechtse biodiversiteit aan de hand van 30 soorten (raadsbrief 5 oktober 2021). Het zijn soorten waarvan de trend de effecten van onze beheerinspanningen en ruimtelijke strategie zichtbaar maakt en die gezamenlijk het brede spectrum van biotopen (bos, water, grasland, steen etc.) omvatten. De methodiek en frequentie voor de monitoring van negen soorten vindt u in dit duurzaamheidsverslag. In de bijlage bij het Duurzaamheidsverslag is het complete overzicht van de beleidsdoestellingen op biodiversiteit te lezen. De huismus, gierzwaluw en gewone dwergvleermuis zijn de soorten waar wij voorgaande jaren ook over rapporteerden in verband met natuurvriendelijk bouwen. De extra soorten voor 2023 zijn de wolfskers, muurvarens, ringslang, wilde bijen, bever en kleine karekiet. We geven de doelstelling, inspanning en het effect per soort.
Niet alle 30 soorten komen jaarlijks terug in het duurzaamheidsverslag. Soms is de monitoring erg intensief en is het qua tijdinspanning en budget alleen maar haalbaar als we dit om de aantal jaar herhalen.
5.2 Huismus
Figuur 5.2.1 trend huismus in Utrecht en landelijk sinds 2007
De huismus is een vogelsoort die hoort bij de stad. De vogel heeft struiken nodig voor het vinden van voedsel en het verstoppen voor roofdieren. Het verstenen van tuinen en het verdwijnen van groene plekken is een reden voor afname van het aantal huismussen. De huismus maakt zijn nest onder dakpannen of in kieren en gaten in gebouwen. Deze nestplekken kunnen verdwijnen met renovaties of isolatie-werkzaamheden.
Vrijwilligers tellen voor het Meetnet Urbane Soorten (MUS) alle stadsvogels. De huismus vertoont een matige afname ten opzichte van 2007. Dit komt overeen met de landelijke trend.
5.3 Gierzwaluw
Figuur 5.3.1 trend gierzwaluw in Utrecht en landelijk sinds 2007
De gierzwaluw is voor zijn voortbestaan afhankelijk van nestplekken in gebouwen. Deze vogel brengt zijn hele leven door in de lucht. Alleen voor het broeden verlaat deze vogel het luchtruim. Gierzwaluwen zijn redelijk trouw aan de nestplekken waar zij voorgaande jaren hebben gebroed.
De trend voor de gierzwaluw in Utrecht is stabiel volgens Sovon. De landelijke trend is een matige afname.
5.4 Gewone dwergvleermuis
De gewone dwergvleermuis is een vleermuis die overal voorkomt in Nederland en ook het vaakst gezien wordt in Utrecht. Overwinteren doen ze in winterslaap in de Inktpot en enkele andere hoge gebouwen in de stad. Als ze hun jongen grootbrengen vinden we de zogenaamde kraamgroepen vooral in de buurt van grote parken en wateren waar veel voedsel (insecten) aanwezig is. Sloop, verbouwings- en isolatiemaatregelen kunnen ervoor zorgen dat het aantal verblijfplaatsen in de stad afneemt.
Om de voor- of achteruitgang van stadsvleermuizen te volgen is het meetnet VleerMus in 2016 opgestart. De routes van dit meetnet zijn in 2023 voor het achtste jaar gefietst. Ook in 2023 is het gelukt om het maximum aantal routes voor het meetnet te fietsen.
Trend van de gewone dwergvleermuis
De rapportages van 2023 komen in 2024 uit. Het analyseren vergt veel tijd van experts. De conclusie uit de rapportage over 2022 is dat de populaties stabiel zijn.
5.5 Wolfskers
De soort groeit in de openbare ruimte in de binnenstad tussen verharding langs gevels en in plantsoenen. Wolfskers is een vaste plant die jaarlijks op zijn groeiplaats terugkeert. In 2023 is een eerste nulmeting voor deze soort uitgevoerd. Er zijn minimaal vijf kernpopulaties van de wolfskers in de binnenstad.
5.6 Muurvarens
Muurplanten zijn te vinden op stadswallen, grachtenmuren, kademuren, kerk- en kloostermuren, tuinmuren en in straatputten (kolken). De soorten stellen vaak verschillende eisen aan hun leefgebied. In Utrecht zijn meerdere muren aanwezig met uitgebreide en bijzondere muurvegetaties, zoals aan de Plompentorengracht, Oude Gracht, Nieuwe Gracht, Zwarte Water en Vecht. Ook buiten het centrum zijn waardevolle muren aanwezig.
Inspanningen voor muurplanten
Bij het herstel van de werven wordt gewerkt met mortel die gunstig is voor de vestiging van nieuwe muurvegetatie. Bij werven waar reeds muurplanten op groeien wordt er om de grote groepen muurplanten heen gewerkt (de zogenaamde wolken methode). Zo worden zoveel mogelijk muurplanten gespaard.
De afgelopen 20 jaar zijn ook een aantal nieuwe muren (aan de Nieuwe Kade en bij het Griftpark) speciaal geschikt gemaakt voor muurvegetatie.
Trend van muurplanten
Sinds 1996 wordt er op één plek in de binnenstad, bij de Plompetorengracht, redelijk consistent gemonitord op muurplantpopulaties. Voor de steenbreekvaren hebben we nu de volgende reeks:
Figuur 5.6.1 trend steenbreekvaren in Utrecht
De sterke schommelingen in populatiegrootte kunnen verklaard worden door momenten van (renovatie)werkzaamheden of droogte. En in 2014 is een deel van de muren niet geteld. Wel is te zien dat de steenbreekvaren, en andere soorten, goed lijken te herstellen van deze schommelingen zolang een deel van de populatie in stand blijft.
5.7 Ringslangen
In 2023 zijn meerdere broeihopen in de gemeente weer opgebouwd met hulp van vrijwilligers. Niet alle broeihopen worden gebruikt door de ringslangen. De redenen hiervoor zijn uiteenlopend. Bij een aantal broeihopen zijn de omstandigheden afgelopen jaar veranderd. Paden worden bijvoorbeeld anders aangelegd, de omgeving verandert waardoor de ringslangen andere routes door een gebied vinden of er is meer predatie ontstaan door ratten of andere predatoren. Voor de opbouw van de broeihopen is de gemeente afhankelijk van vrijwilligers. Daarom wisselt het aantal opgebouwde broeihopen per jaar.
De broeihopen die goed gebruikt worden door de ringslangen liggen op plekken waar de omstandigheden al lange tijd stabiel zijn; waar er weinig verstoring is door mensen, honden of andere recreatie; waar weinig predatiedruk is door bijvoorbeeld ratten en waar de broeihopen al lange tijd op dezelfde plek worden opgebouwd.
Figuur 5.7.1 trend ringslang
Dit is een overzicht van het aantal aangelegde ringslangbroeihopen en het aantal eikapsels per broeihoop. Het aantal eikapsels per broeihoop is de afgelopen 3 jaar redelijk stabiel gebleven.
5.8 Wilde bijen
Gebieden waar veel wilde bijen voorkomen kenmerken zich door een groot aanbod van wilde (inheemse) bloemen, structuurrijke en gevarieerde beplantingen en veel nestgelegenheid in de vorm van struiken en dood hout en bodem reliëf (stijlrandjes, zandhopen, kale grond e.d.). In tuinen profiteren diverse soorten zoals klokjesbijen van een gevarieerd aanbod aan klokjesbloemen en andere bloeiende kruiden.
Om de insectenrijkdom in onze stad te bevorderen beheren we veel van onze grasvelden met een ecologisch beheer. Een grasveld wat maar één of twee keer per jaar gemaaid wordt (zogenaamde hooilanden) bevat meer voedsel en schuilmogelijkheden voor insecten, zoals wilde bijen. We hebben ook een aantal bloemrijke hooilanden waar het beheer plaatsvindt volgens de richtlijnen van Kleurkeur (van de Vlinderstichting). Hier worden iedere maaibeurt stukken ongemaaid gelaten en wordt een ecoloog betrokken bij de uitvoering.
In 2023 heeft stichting EIS ( Kenniscentrum Insecten) een drietal gebieden onderzocht op het voorkomen van bestuivers: bijen en zweefvliegen. Hierbij ging het vooral om het vastleggen van de diversiteit. Tijdens de inventarisatie zijn in totaal 74 soorten bijen, 52 soorten zweefvliegen en 14 soorten wespen waargenomen. Hieronder bevonden zich twee zeer zeldzame soorten zweefvliegen en zeven bijensoorten van de Rode Lijst; één uit de categorie bedreigd, één gevoelig en vijf kwetsbaar. Onder de aangetroffen bijen bevinden zich drie soorten die als aandachtsoort (A) op de Utrechtse soortenlijst staan en twee icoonsoorten (I) van de provincie Utrecht (tabel 7). Verder zijn er zes soorten aangetroffen die niet eerder in Utrecht zijn waargenomen. Aanvullend zijn nog twee soorten op Waarneming.nl nieuw gemeld voor de stad.
Dit maakt dat er tot op heden 141 bijensoorten in de stad Utrecht zijn waargenomen.
Daarnaast zijn er 7 bijenburchten in de stad aangelegd. Allemaal op (semi) openbare plekken in de stad. Sommige bijenburchten worden onderhouden door vrijwilligersgroepen.
Trend
Hieronder een overzicht van de Utrechtse wilde bijensoorten per wijk (tabel) en een kaart van het aantal van de zes soorten per wijk aanwezig en hoeveel wilde bijen per wijk over de afgelopen 5 jaar.
Figuur 5.8.1 wilde bijen per wijk
Bijensoorten in de afgelopen 5 jaar waargenomen per wijk. Alleen de soorten die minimaal 2x in de afgelopen vijf jaar zijn waargenomen, zijn meegenomen in de tabel. Het verschil in aantal waargenomen soorten hangt ook samen met het aantal waarnemers dat telt in een wijk.
Figuur 5.8.2 aantal verschillende soorten wilde bijen per wijk
5.9 Bever
Bevers komen voor in het overgangsgebied tussen land en water zoals moerassen, beken, rivieren en meren. De bever is bekend van de omgeving van de Haarrijnse Plas en het Maximapark. Gelet op zijn landelijke opmars en de hoeveelheid geschikt leefgebied rond de stad is het aannemelijk dat die zich verder zal verspreiden. Bijvoorbeeld langs de Kromme Rijn en de Ruigenhoekse Polder.
Inspanningen voor de bever
Op dit moment doen we geen inspanningen voor de bever.
Trend van de bever
De enige plek waar de bever nu voorkomt in Utrecht is rond Haarrijnse plas en omgeving.
5.10 Kleine karekiet
Figuur 5.10.1 Trend van de kleine karekiet
De trend van de kleine karekiet in Utrecht is onzeker. De trend voor Nederland is stabiel.
Deze vogel broedt in rietoevers van plassen, vijvers en sloten, ook in die in woonwijken. De kleine karekiet komt op veel plaatsen voor, met name langs watergangen in parken en plassen in de stadsrand, maar ook binnenstedelijk langs wateren met een paar vierkante meter riet. In het algemeen geldt: hoe meer riet, hoe meer kleine karekiet.
Inspanningen voor de kleine karekiet
We hebben op verschillende plekken natuurvriendelijke oevers aangelegd in de stad.
In onderstaande tabel staat het areaal rietvriendelijk beheer dat we in 2023 in beheer hadden.